dr n. wet. Aneta Kołodziejczyk - hodowla Atheneum Alter Idem
artykuł zamieszczony w Biuletynie Klubu Doga Niemieckiego – 1/2006
Bruceloza jest groźną zakaźną chorobą zwierząt i ludzi, wywoływaną przez bakterie z rodzaju Brucella. Rozwijający się w przebiegu infekcji przewlekły stan zapalny prowadzi najczęściej do zaburzeń w funkcjonowaniu układu rozrodczego, w efekcie czego dochodzi do poronień oraz niepłodności.
Do rodzaju Brucella należy kilka chorobotwórczych gatunków omawianych bakterii, przy czym każda z nich wywołuje chorobę u określonego – preferowanego przez siebie - gatunku zwierzęcia. Najgroźniejsza wydaje się Brucella abortus, która może prowadzić do zakażenia zarówno u wszystkich zwierząt, jak i u człowieka - w praktyce jednak stanowi przyczynę poważnych zaburzeń w rozrodzie najczęściej tylko u bydła. Brucelozę u owiec wywołuje Brucella ovis, dla kóz najbardziej patogenna jest Brucella melitensis, natomiast u świń najczęściej stwierdza się zakażenia Brucella suis.
Dla psów specyficznym czynnikiem chorobotwórczym są pałeczki Brucella canis, pozostałe gatunki tych bakterii, choć mogą także prowadzić do zakażenia, wywołują jedynie przejściowe i słabo wyrażone objawy kliniczne, w związku z czym nie odgrywają większego znaczenia w etiologii brucelozy u psów.
WNIKANIE PAŁECZEK BEUCELLA DO ORGANIZMU
Na zakażenie pałeczkami Brucella canis wrażliwe są zarówno psy, jak i suki. Choroba przenosi się głównie podczas aktu krycia, ale także drogą pokarmową oraz śródmacicznie – czyli z matki na jej szczenięta w trakcie ciąży lub podczas porodu (zachłyśnięcie się lub połknięcie płynu owodniowego).
Głównym źródłem zakażenia są chore zwierzęta. U psów drobnoustroje lokalizują się w najądrzach oraz gruczole krokowym (prostata) a z organizmu wydalane są z nasieniem oraz moczem. Intensywne siewstwo zarazka występuje zazwyczaj przez pierwsze 6-8 tygodni po zakażeniu, kiedy w nasieniu stwierdza się bardzo dużo bakterii. W późniejszym czasie brucele mogą być wydalane z nasieniem okresowo, nawet przez 5 lat. Siewstwo bakterii z moczem stwierdza się u psów przez kilka miesięcy po zakażeniu. Suki mogą wydalać zarazek także z mlekiem oraz wypływem z dróg rodnych - podczas cieczki, po porodzie oraz przez 6 tygodni po poronieniu.
Najwięcej przypadków brucelozy stwierdza się u psów bezpańskich, natomiast u zwierząt utrzymywanych indywidualnie w domach zakażenia zdarzają się sporadycznie. W dużych skupiskach psów, np. w hodowlach, infekcja może szerzyć się bardzo gwałtownie. Do hodowli zarazek zawlekany jest zwykle przez zwierzęta zakażone subklinicznie, tj. psy albo suki, które zainfekowane są pałeczkami Brucella canis ale nie wykazują klinicznych objawów choroby. Zarazek może być także przeniesiony podczas sztucznej inseminacji, przy stosowaniu nie odkażonych wzierników pochwowych, przy przetaczaniu krwi lub na igłach zanieczyszczonych krwią. W większych hodowlach jedna zakażona brucelozą suka może być przyczyną zainfekowania pozostałych psów w bardzo krótkim czasie. Szybkie rozprzestrzenianie się choroby następuje zazwyczaj po pierwszym ronieniu zakażonej suki. Sytuacja taka zazwyczaj ma krytyczne następstwa dla hodowli, ponieważ powoduje konieczność wykluczenia z rozrodu większości zwierząt.
WĘDRÓWKA BAKTERII W ORGANIZMIE
Brucele wnikają do organizmu głównie poprzez śluzówki układu rozrodczego, błony śluzowe jamy ustnej oraz spojówki. Po penetracji błon śluzowych bakterie pochłaniane są przez komórki żerne (fagocyty) i niesione do regionalnych węzłów chłonnych oraz narządów rozrodczych. Po 1-4 tygodniach od zakażenia zarazek pojawia się we krwi i dochodzi do bakteriemii, która pierwotnie trwa od 6 do 64 dni, a potem z przerwami może trwać nawet kilka lat.
Brucella canis namnaża się w węzłach chłonnych, śledzionie, wątrobie oraz w narządach rozrodczych, znajdujących się pod okresowym wpływem hormonów płciowych, tj. w ciężarnej macicy, gruczole krokowym oraz najądrzach. Brucele niesione z prądem krwi mogą osiedlać się także w innych narządach wewnętrznych. Lokalizacja zarazków w dyskach międzykręgowych wywołuje discospondylitis (zapalenie kręgów i tarczek międzykręgowych), w gałce ocznej zapalenie błony naczyniowej, w nerkach zapalenie kłębuszków nerkowych a w centralnym układzie nerwowym zapalenie mózgu i opon mózgowych.
OBJAWY CHOROBY
Bruceloza psów może mieć postać subkliniczną (utajoną) lub kliniczną - charakteryzującą się zarówno symptomami specyficznymi, jak i objawami mało swoistymi. Infekcja Brucella canis rzadko kiedy prowadzi do poważnej choroby dorosłych psów. Wiele z zakażonych zwierząt nie wykazuje żadnych symptomów schorzenia. Ewentualne objawy zasadniczo występują u psów dojrzałych płciowo i dotyczą przede wszystkim narządów rozrodczych.
Ronienia u suk pojawiają się w III trymestrze ciąży, zazwyczaj miedzy 40 a 59 dniem po zapłodnieniu. U poronionych, martwych i uległych częściowej autolizie płodów (takich, w których doszło do rozpadu komórek oraz narządów wewnętrznych) stwierdza się obrzęk tkanki podskórnej brzucha oraz liczne wybroczyny. Po poronieniu u suk stwierdza się charakterystyczny brązowy lub zielono-szary wypływ z dróg rodnych, który utrzymuje się zwykle przez około 6 tygodni. Ze względu na stosunkowo długi czas utrzymywania się patologicznego wypływu oraz dużą liczbę obecnych w nim bakterii należy ograniczyć do minimum możliwość kontaktu roniącej suki z innymi zwierzętami i ludźmi.
W efekcie zakażenia pałeczkami Brucella canis u suk może wystąpić również niepłodność lub obniżenie płodności, wynikające w głównej mierze z zaburzeń w implantacji albo wczesnej resorpcji zarodka. W takich przypadkach zazwyczaj dochodzi do zapłodnienia lecz zarodki lub płody obumierają po 10-20 dniach. Niejednokrotnie stwierdza się także wczesne poronienia, po których suki szybko zjadają swoje płody, przez co ten patologiczny stan zazwyczaj umyka uwadze hodowcy. W rezultacie jedynym symptomem schorzenia są tzw. puste krycia.
Przyjmuje się, że u około 85% suk, które poroniły z powodu brucelozy następne ciąże mogą być prawidłowe i mogą rodzić się normalne mioty.
U samców głównym przejawem brucelozy jest bezpłodność. W niektórych przypadkach stwierdza się jednostronne zmiany zapalne jąder oraz najądrzy, powiększenie moszny, a także zapalenie skóry moszny związane z wylizywaniem tej okolicy i towarzyszącymi infekcjami gronkowcowymi. W przewlekłych stanach często dochodzi do jednostronnego lub obustronnego zaniku jąder oraz zapalenia gruczołu krokowego. Nasienie zakażonych psów zwykle zawiera patologicznie zmienione plemniki albo całkowity ich brak (aspermia).
Nierzadko u psów objawy kliniczne brucelozy pozostają niezauważone bądź schorzenie przebiega w formie podklinicznej. Następstwa utajonego zakażenia występującego u psa będącego reproduktorem mogą być bardzo poważne dla całej hodowli. Psy z bezobjawową formą brucelozy mogą być bowiem istotnym źródłem zakażenia wielu suk podczas krycia.
Lokalizacja Brucalla canis w tarczkach międzykręgowych wywołuje u psów bóle kręgosłupa, niedowłady lub porażenia kończyn, ataksję (zaburzenia w koordynacji ruchów) i kulawizny. Jeśli bakterie umiejscowią się w gałce ocznej dochodzi do nawrotowych zapaleń błony naczyniowej z wtórną zaćmą.
Brucelozie psów towarzyszyć mogą ponadto objawy ogólne, takie jak powiększenie węzłów chłonnych, gorączka oraz spadek masy ciała. Jeśli dojdzie do zapalenia mózgu i opon mózgowych pojawiają się także objawy neurologiczne.
W niektórych przypadkach po 1-3 latach może dojść do samoistnego wyzdrowienia.
ROZPOZNAWANIE CHOROBY
Brucelozę należy podejrzewać u każdej suki, która poroniła w III trymestrze ciąży, tj. 1-2 tygodnie przed spodziewanym porodem. Ponadto chorobę tę należy uwzględnić także w diagnostyce różnicowej w przypadku niepłodności, zapalenia jąder i najądrzy u psów, przy zapaleniu skóry moszny oraz przy występowaniu innych niespecyficznych objawów, takich jak zaburzenia widzenia, choroby nerek, kulawizny czy tez uogólnione powiększenie węzłów chłonnych.
W celu potwierdzenia diagnozy wykonuje się testy serologiczne oraz badanie bakteriologiczne. Diagnostyka serologiczna przy podejrzeniu brucelozy u psów jest bardzo trudna i wykonywana jest jedynie w specjalistycznych placówkach weterynaryjnych, zajmujących się rozrodem psów. Ponadto, wyniki badań serologicznych są z wielu powodów trudne do interpretacji. Przede wszystkim często pojawiają się wyniki nieswoiste ze względu na krzyżowe reakcje z przeciwciałami powstającymi pod wpływem stymulacji innymi bakteriami. Poza tym, badanie serologiczne daje zwykle miarodajne wyniki dopiero po 8-12 tygodniach od zakażenia, w związku z czym przez pierwszy miesiąc infekcji a niekiedy także w późnych stadiach przewlekłego zakażenia często zdarzają się wyniki fałszywie ujemne lub wątpliwe. Bakteriemia pojawia się zwykle okresowo a około 30-60 tygodnia po zakażeniu dochodzić może do trwałego jej zaniku co dodatkowo komplikuje diagnostykę serologiczną.
Pewną i często ostateczną metodą rozpoznawania brucelozy jest izolacja zarazka z materiału patologicznego pobranego od psów dorosłych, szczeniąt lub z błon płodowych. Bakterie najłatwiej wyizolować jest z krwi pomimo faktu, że ich liczba we krwi jest stosunkowo niewielka. Brucele można izolować także z mleka, moczu, wypływu z dróg rodnych, nasienia oraz tkanek poronionych płodów. Badanie bakteriologiczne wykonywane jest tylko w wysoce wyspecjalizowanych laboratoriach weterynaryjnych. Ponadto, jednorazowy ujemny wynik posiewu w żadnym wypadku nie może stanowić podstawy do wykluczenia brucelozy. Nierzadko konieczne jest wykonanie badań dodatkowych.
LECZENIE BRUCELOZY PSÓW
Bruceloza nie jest chorobą śmiertelną, jednak leczenie zakażonych psów jest bardzo trudne i długotrwałe. Trudności terapeutyczne wynikają przede wszystkim z wewnątrzkomórkowej lokalizacji bakterii, co w istotny sposób ogranicza lub nawet uniemożliwia skuteczne oddziaływanie antybiotyków. Zwierzęta chore powinny być eliminowane z hodowli. Z uwagi na częste nawroty brucelozy po zaprzestaniu podawania leków wskazana jest kastracja psów zakażonych oraz nosicieli. Wydaje się, że nie ma konieczności poddawania chorych psów i suk eutanazji, ponieważ bruceloza stanowi niewielkie zagrożenie ich życia a możliwe jest wyzdrowienie. Po stwierdzeniu brucelozy poleca się równocześnie podjęcie terapii farmakologicznej u wszystkich zwierząt kontaktujących się z chorą suką lub psem. Czasami niezbędne jest leczenie całej hodowli psów.
Należy zdawać sobie sprawę z tego, że u niektórych zwierząt terapia brucelozy prowadzi do całkowitego wyleczenia – potwierdzonego badaniem bakteriologicznym i serologicznym, podczas gdy u innych, mimo trwającego leczenia, obserwuje się nawroty schorzenia. Czasami leczenie jest całkowicie nieefektywne. Notowane są również przypadki wycofania się objawów klinicznych choroby u samców po leczeniu, pomimo iż drobnoustroje nadal bytują w obrębie prostaty, skąd przenoszone są podczas kopulacji do narządów rozrodczych samic. Suki, u których leczenie przyniosło zanik objawów klinicznych bez całkowitej likwidacji drobnoustrojów mogą rodzić żywe mioty jednak szczenięta będą zakażone bakteriami Brucella canis.
PROFILAKTYKA
Dotychczas nie opracowano skutecznych szczepionek przeciwko brucelozie psów. Psy sprowadzane z innych hodowli, szczególnie z krajów w których stwierdzane są przypadki brucelozy, powinny być poddawane 30 dniowej kwarantannie. W tym czasie zwierzę należy przebadać serologicznie w kierunku brucelozy, najlepiej dwukrotnie – na początku i na końcu tego okresu. W wielu krajach zalecane są systematyczne badania serologiczne u psów, które są reproduktorami. Istnieje również możliwość kontroli, czy samiec nie jest zakażony, bezpośrednio przed kryciem za pomocą prostego badania - aglutynacji szkiełkowej z antygenem Brucella canis.
Wydaje się, że w celu zabezpieczenia się przed wystąpieniem brucelozy u naszych psów warto jest przeprowadzić badanie kontrolne u każdego reproduktora 1-2 razy w roku a u suk hodowlanych przed każdym kryciem.
Należy podkreślić, że wykrycie zakażenia Brucella canis u psa nie dowodzi jeszcze, że osobnik ten jest źródłem zakażenia w hodowli lub jedynym zainfekowanym zwierzęciem. Dlatego w sytuacji stwierdzenia brucelozy u jednego psa całą hodowle należy poddać badaniom serologicznym a zwierzęta reagujące dodatnio należy izolować i kastrować. Badania powinno prowadzić się aż do momentu uzyskania u wszystkich zwierząt w hodowli trzykrotnie negatywnych wyników testów serologicznych.
ZAGROŻENIE DLA ZDROWIA CZŁOWIEKA
Warto pamiętać, że Brucella canis jest bakterią potencjalnie chorobotwórczą także dla człowieka. Ludzie, w szczególności lekarze weterynarii oraz hodowcy, mogą ulegać zakażeniu poprzez kontakt ze zwierzętami, a zwłaszcza z roniącymi sukami. Jakkolwiek choroba przebiega zwykle bezobjawowo, u niektórych osób może wystąpić gorączka, bóle głowy, dreszcze, nudności, złe samopoczucie oraz chudnięcie. W sporadycznych przypadkach pojawiają się komplikacje związane z zapaleniem mięśnia sercowego, opon mózgowych, stawów, wątroby lub innych narządów wewnętrznych. Należy jednak zdawać sobie sprawę z faktu, że człowiek, podobnie jak inne zwierzęta domowe poza psem, jest stosunkowo odporny na zakażenie Brucella canis, a ewentualne objawy chorobowe nie są poważne i zwykle bez problemu poddają się antybiotykoterapii.