dr n. wet. Aneta Kołodziejczyk - hodowla Atheneum Alter Idem
artykuł zamieszczony w Biuletynie Klubu Doga Niemieckiego – numer 2/2007
Tężyczka, zwana inaczej hipokalcemią albo rzucawką poporodową (eclampsia puerperalis) jest jedną z najpoważniejszych chorób występujących w okresie poporodowym u suk. Jej przebieg jest zazwyczaj bardzo gwałtowny a przypadki niepoddane leczeniu mogą prowadzić nawet do śmierci zwierzęcia.
Choroba występuje najczęściej u suk ras małych i pobudliwych, m.in. u chihuahua, pudli miniaturowych, jamników i terierów. Na rzucawkę zdecydowanie bardziej narażone są suki z obfitą laktacją oraz te, które wychowują dużą liczbę szczeniąt, dlatego poza rasami miniaturowymi rzucawka częściej zdarza się u ras plennych. W niektórych przypadkach rzucawka może pojawić się u suk z małym miotem lub nawet u tych, które z różnych przyczyn utraciły cały miot. Objawy rzucawki najczęściej występują u pierworódek.
Wśród dużych ras tężyczka poporodowa spotykana jest zdecydowanie rzadziej, nie oznacza to jednak, że nie może wystąpić u dogów niemieckich.
JAK DOCHODZI DO WYSTĄPIENIA RZUCAWKI
Do rzucawki poporodowej dochodzi u suk na skutek gwałtownych zaburzeń w gospodarce wapniowo-fosforanowej podczas laktacji, spowodowanych znacznym przenikaniem jonów wapnia, potasu i fosforu z krwi do mleka. Mleko zawiera prawie 10 razy więcej potasu oraz 15 razy więcej wapnia aniżeli osocze krwi. Jeśli zatem ta gwałtowna utrata wapnia wraz z mlekiem w szczycie laktacji nie zostanie skompensowana odpowiednio zbilansowaną dietą, dochodzi do istotnego obniżenia poziomu tego pierwiastka we krwi, co rzutuje na stan kliniczny zwierzęcia i pojawienie się objawów chorobowych, charakteryzujących się między innymi występowaniem skurczów mięśni, zwanych tężcowymi.
METABOLIZM WAPNIA A TĘŻYCZKA
W celu lepszego zrozumienia mechanizmu powstawania tężyczki poporodowej u suk niezbędne jest poznanie, choć w minimalnym zakresie, przemian wapniowo-fosforanowych zachodzących w organizmie.
Wapń jest niezwykle ważnym składnikiem mineralnym organizmu, wpływającym na prawidłowe funkcjonowanie większości mechanizmów regulacyjnych. Jest niezbędny w wielu procesach, uczestniczy między innymi w przewodnictwie nerwowo-mięśniowym, w czynności mięśni, prawidłowym rozwoju układu kostnego, a także w procesach krzepnięcia krwi. Wapń występuje w organizmie w ilościach przekraczających znacznie ilości jakiegokolwiek innego pierwiastka. Najwięcej, bo około 99% wapnia znajduje się w układzie kostnym. Pozostała cześć tego pierwiastka występuje w surowicy krwi.
U zdrowych suk około 50% wapnia krążącego we krwi występuje w postaci związanej z białkami osocza, a pozostała część to biologicznie aktywna postać zjonizowana, która może łatwo przenikać przez ściany włosowatych naczyń krwionośnych. W warunkach fizjologicznych stosunek poszczególnych postaci wapnia we krwi pozostaje we wzajemnej równowadze, głównie dzięki regulacji hormonalnej.
Nad przemianami wapniowo-fosforanowymi w organizmie kontrolę sprawują: witamina D oraz dwa hormony - kalcytonina (wydzielana przez komórki przypęcherzykowe tarczycy) i parathormon (uwalniany z przytarczyc).
Każda sytuacja, prowadząca do obniżenia stężenia jonów wapnia w osoczu krwi pobudza bezpośrednio komórki przytarczyc do wydzielania parathormonu, który wzmaga resorpcję wapnia i fosforanów z kości, czyli innymi słowy pobudza komórki kości do uwalniania fosforanu wapnia do krwi. Jednocześnie parathormon współdziałając synergistycznie z witaminą D zwiększa wchłanianie jonów wapnia z przewodu pokarmowego. Podwyższenie stężenia zjonizowanego wapnia w osoczu krwi hamuje uwalnianie parathormonu a wzmaga z kolei wydzielanie kalcytoniny, która działa przeciwstawnie do parathormonu. Wydzielanie kalcytoniny regulowane jest przez stężenie wapnia zjonizowanego na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego, czyli wzrost stężenia wapnia w osoczu wzmaga uwalnianie kalcytoniny a spadek hamuje. Kalcytonina zmniejsza stężenie wapnia i fosforanów w osoczu krwi, głównie poprzez odkładanie tych pierwiastków w kościach. Innymi słowy zapobiega demineralizacji kości.
Wszystkie czynniki obniżające poziom wapnia w osoczu krwi predysponują do wystąpienia tężyczki poporodowej. Czynniki te to przede wszystkim:
- błędy żywieniowe oraz niska zawartość wapnia w karmie podczas laktacji
- niedostateczna podaż wapnia u suk, które w wyniku stresu poporodowego utraciły apetyt
- upośledzenie wchłaniania wapnia w jelitach
- zaburzeniu bilansu wapnia na skutek nieprawidłowego żywienia w czasie ciąży (zwiększona podaż tego pierwiastka).
Warto podkreślić, że rzucawka poporodowa stosunkowo często jest efektem podawania zbyt dużych dawek wapnia w diecie ciężarnych suk!!! Niewłaściwie zbilansowana dieta w czasie ciąży i zwiększona podaż wapnia przed porodem hamuje bowiem czynność przytarczyc, co pociąga za sobą zmniejszenie resorpcji jonów wapnia z kości i tym samym silne uzależnienie organizmu od jonów wchłanianych z jelit. Po porodzie, kiedy u suk niejednokrotnie dochodzi do utraty apetytu, pojawia się biegunka lub dochodzi do zaparcia, wchłanianie związków mineralnych z przewodu pokarmowego jest ograniczone. Poziom wapnia we krwi sukcesywnie spada, ponieważ duże ilości tego pierwiastka przenikają do mleka. Organizm nie potrafi uzupełnić gwałtownego ubytku wapnia, ponieważ aktywność przytarczyc jest w dalszym ciągu osłabiona a zatem resorpcja jonów wapnia z kości jest minimalna. Upośledzone w ten sposób mechanizmy hormonalne, regulujące homeostazę ustroju, nie są w stanie sprostać laktacyjnemu zapotrzebowaniu na wapń. Dochodzi do hipokalcemii, czyli spadku stężenia wapnia we krwi, a następnie do obniżenia ilości wapnia wchodzącego w skład błon komórek nerwowych, co istotnie wzmaga ich przepuszczalność. W efekcie dochodzi do zaburzeń w przewodnictwie nerwowym, czyli do zakłóceń w przekazywaniu impulsów z układu nerwowego do innych komórek i tkanek organizmu, w tym między innymi do mięśni. Tężyczka u suk powstaje zatem na skutek ciągle powtarzających się pobudzeń przekazywanych z komórek nerwowych na komórki włókien mięśniowych, czego efektem są drżenia i nadmierne skurcze mięśni.
OBJAWY CHOROBY
Większość przypadków tężyczki występuje pomiędzy 1 a 3 tygodniem po porodzie. Objawy choroby mogą jednak pojawić się także w trakcie porodu albo w końcowej fazie ciąży, kiedy dochodzi do utraty wapnia podczas kalcyfikacji, czyli wapnienia szkieletów płodowych.
Pierwsze zauważalne objawy rzucawki to przede wszystkim zmiana w zachowaniu suki, która staje się niespokojna, podniecona, przestaje zajmować się szczeniętami, ma przyspieszony oddech. W miarę rozwoju choroby pojawiają się także problemy z chodzeniem – suka wykazuje sztywny chód, niezborność ruchów, drżenia mięśniowe, nadwrażliwość na bodźce. Po kilkudziesięciu minutach do kilku-kilkunastu godzin od wystąpienia objawów wstępnych obraz tężyczki staje się bardziej wyraźny. Suka najczęściej leży na boku lub mostku i nie jest w stanie się podnieść. Pojawiają się drżenia oraz skurcze mięśni. Objawom tym towarzyszy zwykle wzrost temperatury ciała oraz tachykardia (przyspieszenie akcji serca), wytrzeszcz gałek ocznych, lękliwe spojrzenie, skurcze mięśni żwaczy, nierzadko występuje ślinotok. Oddechy stają się utrudnione i rzężące, źrenice mogą być rozszerzone, odruchy są osłabione lecz nie wygasają, w związku z czym suka nie traci świadomości. W dalszej kolejności dochodzi do nagłych skurczy całego ciała, kończyny są wyprostowane, a mięśnie poprzecznie prążkowane skrajnie napięte. Często obserwuje się skurcz tężcowy wszystkich mięśni czego wynikiem może być opisthotonus, czyli łukowate wygięcie ciała z odrzuceniem głowy do tyłu. Czasem do napadów drgawek dochodzi pod wpływem bodźców dźwiękowych lub dotykowych. Temperatura ciała w zaawansowanym stadium choroby ulega silnemu podwyższeniu, niejednokrotnie nawet powyżej 410C, głównie na skutek pobudzonej aktywności mięśniowej. Czas od wystąpienia objawów do pełnego rozwinięcia się obrazu klinicznego choroby wynosi 8-12 godz.
Przy braku podjęcia natychmiastowego leczenia może dojść do śmierci na skutek niewydolności oddechowej lub hipertermii i obrzęku mózgu.
Rozpoznanie tężyczki ustala się najczęściej w oparciu o obraz kliniczny choroby oraz rozmowę z właścicielem. Pewne znaczenie pomocnicze, szczególnie z punktu widzenia diagnostyki różnicowej mają badania biochemiczne krwi. Spadek poziomu wapnia poniżej 7 mg/dl prowadzi zwykle do rzucawki. Norma właściwa dla suk w laktacji wynosi 9-11 mg/dl. Niejednokrotnie w przebiegu tężyczki dochodzi także do spadku stężenia glukozy we krwi, co jest następstwem wzmożonej aktywności mięsni.
W rozpoznaniu różnicowym należy uwzględnić przede wszystkim hipoglikemię poporodową, przebiegającą wśród objawów bardzo zbliżonych do tężyczki. W postawieniu właściwej diagnozy pomaga w tym wypadku badanie moczu, które podczas hipoglikemii wykazuje zwiększony poziom ciał ketonowych. Inną chorobą o podobnych do tężyczki objawach jest padaczka, przebiega ona jednak nawrotowo z nieregularnie występującymi atakami, trwającymi zwykle do kilku minut, najczęściej niezwiązanymi z okresem poporodowym. W rozpoznaniu należy uwzględnić ponadto zapalenie mózgu i opon mózgowych, zatrucie strychniną, tężec oraz wściekliznę.
POSTĘPOWANIE PODCZAS RZUCAWKI
Leczenie rzucawki należy rozpocząć od powolnego dożylnego podawania preparatów wapniowych. Należy to zrobić jak najszybciej, zanim rozwiną się zaawansowane objawy, które mogą doprowadzić nawet do śmierci suki. W niektórych przypadkach temperatura zwierzęcia jest tak wysoka, że nie czekając na skutek działania preparatów wapniowych wskazane jest natychmiastowe oziębienie ciała (zimne okłady, lód).
Z uwagi na niebezpieczeństwo wystąpienia objawów ubocznych ze strony układu sercowo-naczyniowego podczas podawania preparatów wapniowych wlewy dożylne powinien bezwzględnie wykonywać lekarz weterynarii. Lek powinno podawać się kilkakrotnie aż do ustąpienia objawów. Skuteczna dawka wapnia jest bardzo zróżnicowana. U małych suk wystarczy zazwyczaj podanie 1-2 ml roztworu wapnia, podczas gdy u suk większych ras objawy zaczynają ustępować dopiero po wielokrotnych iniekcjach, czasami trzeba zatem podać nawet 20 ml preparatu. Godną polecenia zasadą jest dodatkowe podanie odpowiedniego preparatu wapniowego w iniekcji domięśniowej, w momencie gdy widoczne są już skutki wlewu dożylnego, pozwala to bowiem na przedłużenie działania leku. Warto jednak pamiętać o tym, że preparaty wapniowe wykazują silne działanie drażniące, w związku z czym nieumiejętne podanie leku, np. w tkankę podskórną obok żyły albo niedostatecznie głęboko domięśniowo może spowodować martwicę okolicznych tkanek.
Należy podkreślić, że ustąpienie objawów nerwowych nie oznacza zakończenia leczenia. Wskazane jest aby dawkę wapnia, która okazała się skuteczna przyjąć za ilość dobową i podawać ją przez kilka dni w formie podzielonej 3 razy dziennie.
Z chwilą gdy suka zaczyna się normalnie poruszać i przyjmować pokarm niezbędne jest podawanie preparatów wapniowych doustnie. Mogą to być syropy stosowane u ludzi, bądź zbilansowane preparaty mineralno-witaminowe dla zwierząt. W związku z tym, że istnieją tendencje do nawrotów rzucawki dawkę wapnia należy powtarzać dość często. Wskazane jest także doustne podawanie witaminy D3.
W celu ograniczenia laktacyjnej utraty wapnia polecane jest czasowe odstawienie szczeniąt od suki i dokarmianie ich preparatem mlekozastępczym. Zazwyczaj wystarcza odsadzenie szczeniąt na 12-24 godz., kiedy jednak wystąpią nawroty rzucawki konieczne może być odstawienie szczeniąt na czas zdecydowanie dłuższy. Dobre wyniki przynosi także karmienie naprzemienne – mlekiem matki, czyli dopuszczanie szczeniąt do ssania oraz sztuczne, preparatem mlekozastępczym. Możliwe jest również podzielenie miotu na dwie grupy karmione naprzemiennie przez sukę i sztucznie albo dopuszczanie szczeniąt do ssania matki co drugi dzień z dokarmianiem ich mlekiem sztucznym w dniach pozostałych. Sztuczne dokarmianie nie stanowi dużego problemu jeśli tężyczka wystąpi w okresie przechodzenia szczeniąt na karmę stałą. W tych przypadkach należy jedynie zwiększyć szczeniętom ilość pokarmu stałego.
ZAPOBIEGANIE
Podstawą profilaktyki tężyczki poporodowej jest stosowanie u suk szczennych i karmiących właściwej diety. Należy zwrócić uwagę na podawanie zbilansowanych oraz obfitych w makro- i mikroelementy karm, szczególnie w trakcie drugiej połowy ciąży i podczas laktacji. W prawidłowo zbilansowanej dawce pokarmowej stosowanej podczas ciąży stosunek wapnia do fosforu (Ca:P) powinien wynosić od 1:1 do 1,2:1. Stosunek taki zachowany jest w dobrej jakości karmach przemysłowych, w związku z czym przy żywieniu karmą gotową dodatek wapnia u suk w trakcie ciąży nie jest konieczny, należy go jednak stosować u suk karmiących, zwłaszcza w szczycie laktacji.
Bardzo ważne jest aby pod żadnym pozorem nie podawać suce nadmiernych ilości wapnia przed porodem, ponieważ zwiększa to istotnie ryzyko wystąpienia rzucawki.
Należy pamiętać, że suki, które wykazywały objawy tężyczki mają tendencje do nawrotów choroby podczas następnych laktacji. U takich suk należy bezwzględnie po porodzie stosować karmę dla suk karmiących z dużą zawartością wapnia i innych makroelementów lub podawać dodatki mineralno witaminowe zawierające wapń. Należy także unikać stosowania podczas ciąży karm o dużej zawartości ziaren roślin strączkowych, ponieważ cechują się one dużą zawartością fitynianów, które mogą wiązać wapń i predysponować do hipokalcemii. U suk z licznymi miotami ryzyko pojawienia się rzucawki można ograniczyć dokarmiając część miotu mlekiem zastępczym co drugi dzień lub co drugie karmienie, w sposób opisany wcześniej.